در سال‌های اخیر یکی از موضوعاتی که در حوزه آبزیان و شیلات در ایران باعث بروز برخی جوسازی‌ها علیه دولت وقت شد، مباحثی در ارتباط با صیادی ترال توسط صیادان چینی در دریاهای جنوب کشور بود. انتشار اخبار و ویدئوهایی از این صید در فضای مجازی در آن زمان باعث خشم افکار عمومی و برخی طرفداران محیط‌زیست شد، اما کمتر کسانی از پشت پرده صید ترال مطلع هستند و فعالان این صنعت و دولت گذشته نیز نسبت به شفاف‌سازی موضوع اقدام مقتضی انجام ندادند.
انتقادات به صید ترال (گوفه یا کف‌‌‌روب یا ترال تور ماهی‌‌‌گیری بزرگی به شکل قیف است که از دو طرف به تخته‌‌‌هایی متصل است و معمولا به دنبال شناور در بستر دریا کشیده می‌شود) در این حوزه در شرایطی بود که برخی معتقد هستند واگذاری صید از دریاهای جنوب به چینی‌ها اولا انحصاری نبود و اخباری که ورود صیادان ایرانی را ممنوع اعلام می‌کرد، اساسا کذب هستند و حتی تعداد کشتی‌های ایرانی فعال، چند برابر بیش از تعداد چینی‌ها بود و به علاوه شاهد صید غیرمجاز توسط صیادان داخلی نیز بودیم. برخی نیز معتقدند این نوع صید به نوعی جذب سرمایه خارجی در حوزه شیلات و آبزیان برای کشور محسوب می‌شد که متاسفانه حاشیه سازی‌ها برای آن باعث توقف این عملیات شد.
در این رابطه دبیرکل تولید و تجارت آبزیان کشور به تحلیل دقیق موضوع می‌پردازد و می‌گوید: برخی منابع دست‌نخورده از موجودات دریایی از جمله انواع فانوس‌ماهی‌ها در دریای عمان و در اعماق ۲۰۰ تا ۲۵۰ متری زندگی می‌کنند که صرفا برای تولید پودر و روغن ماهی از آنها استفاده می‌شود، اما سرمایه‌گذاری برای استفاده از این نوع ماهی وجود ندارد، بنابراین دولت وقت تصمیم گرفت از این ظرفیت برای جذب سرمایه خارجی استفاده کند؛ از سمت دیگر ظرفیتی که برای صید از این مناطق وجود داشت برای یکصد کشتی بود، اما متاسفانه تعداد کشتی‌هایی که وارد شدند و اغلب آنها هم ایرانی بودند و روابطی در حوزه شیلات داشتند بیش از این میزان شد و متاسفانه این افراد به جای صید در یک خط مرزی مشخص وارد حواشی شدند؛ در حقیقت باید قاطعانه بگوییم که عمده تخلفات توسط شرکت‌های ایرانی انجام شد نه شرکت‌های چینی.
به گفته علی‌اکبر خدایی، میزان صید غیرمجاز صیادان محلی دو برابر قایق‌هایی بوده که برای صید مجاز فعالیت می‌کردند، اما با جوسازی‌ها و فرافکنی‌هایی که توسط مقامات محلی اتفاق افتاد تخلفات کشتی‌های ترال بزرگ‌نمایی شد و این موضوع باعث ایجاد محدودیت در حوزه صید ترال گردید و در نهایت باعث شد تا بار دیگر برای تامین روغن ماهی و پودر به واردات وابسته شویم و فعالیت کشتی‌های چینی و ایرانی نیز در پی این فرافکنی‌ها متوقف شود.
این فعال حوزه آبزیان با بیان اینکه از منظر تئوری صید ترال به صورت عمومی، صید مخربی است گفت: اما در برخی موارد صید برخی گونه‌ها باید از طریق ترال – البته با رعایت کامل محدودیت‌های علمی – صورت بگیرد. به عنوان مثال میگو موجودی است که در بستر آب‌ها زندگی می‌کند، بنابراین صید این موجود نیز از طریق ترال انجام می‌شود، اما مدیریت غیرعلمی در کشور باعث شد تا با بهانه‌های واهی، کل این فعالیت علمی تعطیل شود و این موضوع نقطه ضعف کشور ماست که یا کار علمی را به درستی انجام نمی‌دهند یا اگر چند کشتی تخلف کنند، کل کار تعطیل می‌شود.
چالش حوزه آبزی‌پروری؛ نبود زنجیره‌ها
دبیرکل اتحادیه تولید و تجارت آبزیان در بخش دیگری از صحبت‌های خود با بیان اینکه مشکل اصلی صنعت آبزی در ایران، عدم تشکیل زنجیره‌هاست معتقد است اگر زنجیره تامین آبزیان در کشور شکل بگیرد، مشکل بازار این محصولات نیز قابل حل است. به گفته او در حال حاضر به عنوان مثال پرورش‌دهندگان ماهی در قفس که یک صنعت جدید و قابل توسعه در آینده است ادعا می‌کنند با مشکل بازار روبه‌رو هستند و محصول خود را نمی‌توانند در بازار به قیمت مناسب به فروش برسانند، اما شواهد نشان می‌دهد دلیل این امر پایین بودن میزان تولید این محصولات است، به‌طوری که به عنوان نمونه ماهی سی‌بَس که همزمان با ایران توسط رقبای جدی در ترکیه و یونان و… تولید می‌شود، در کشور ما نهایتا 3 تا 4هزار تن در سال تولید می‌شود در حالی که سایر رقبا 40 تا 50هزار تن تولید می‌کنند، بنابراین میزان پایین تولید این محصولات عامل اصلی عدم‌توسعه بازار در کشور ماست و باعث شده دنیا کشور ما را نشناسد.
با این حال یکی از اتفاقات مثبتی که در یک سال گذشته به کورسوی امیدی برای بازار محصولات آبزی تبدیل شد، حذف یارانه‌های دولتی به محصولات جایگزین از جمله گوشت و مرغ بود تا با واقعی‌سازی قیمت این محصولات، زمینه برای حرکت تقاضا به سمت کالای مهمی مانند ماهی و میگو فراهم شود. خدایی معتقد است هرچند هنوز در ایران برخی معتقدند ماهی و میگو کالایی لوکس محسوب می‌شود، اما این صنعت بعد از حذف یارانه‌های دولتی در سایر بخش‌ها، اکنون در شرایط برابری قرار گرفته، چراکه در گذشته برخلاف صنعت آبزیان، بیشترین حمایت‌ها از آن صنایع انجام می‌شد، اما با توجه به اینکه ارزش پروتئینی ماهی در برابر سایر محصولات اقتصادی‌تر است، با این حال هنوز جا دارد که با گذشت زمان و افزایش قیمت مرغ و گوشت که به قیمت ارز وابستگی بالایی دارند، بازار محصولات آبزی با رونق روبه‌رو شود.
این فعال حوزه آبزیان در ادامه با اشاره به سه موضوع اصلی در حوزه آبزیان که میزان مصرف این محصولات را در سبد کالایی خانوار تقویت می‌کند ادامه داد: اولین موضوع تبلیغات مناسب برای این محصولات و اطلاع‌رسانی درباره فواید و ارزش غذایی آنهاست. موضوع دیگر در دسترس قرار دادن این محصولات برای خانوار است؛ به عبارتی افراد باید دسترسی مناسبی به این محصولات داشته باشند. عامل سوم بحث کیفیت محصول است. به عبارتی تامین مقدار مناسب محصولات آبزیان با کیفیت مناسب بسیار حائز اهمیت است و این سه، لازم و ملزوم یکدیگر هستند.
خدایی بیان کرد: در چهار دهه گذشته میزان تولیدات در کشور افزایش یافته و آمارها نشان می‌دهند در مقطع سال 57 میزان مصرف آبزیان در مقایسه با استاندارد 10 کیلوگرمی دنیا، تنها یک کیلو بود، اما اکنون میزان مصرف آبزیان به حدود 10 کیلو در برابر رقم 20کیلویی استاندارد دنیا رسیده که نشان می‌دهد در دسترس بودن محصول برای افراد مناسب است و امروز تنوع بسیار خوبی از انواع محصولات دریایی در فروشگاه‌ها مشاهده می‌شود. این در حالی است که میزان مصرف سرانه گوشت در ایران در سال 57 رقمی معادل 12 کیلو بوده که این رقم اکنون نیز تقریبا به همین میزان است.
چالش خوراک؛ مانع کوتاه‌مدت صنعت آبزیان
دبیرکل اتحادیه تولید و تجارت آبزیان در بخش دیگری از صحبت‌های خود با بیان اینکه همچنان مشکل تامین خوراک آبزیان به قوت خود باقی است، گفت: رویکردها و مطالعات اقتصادی نشان می‌دهند با عبور از شرایط فعلی، در حوزه رقابتی برای تامین غذای آبزیان رقابت مناسب‌تری در آینده اتفاق خواهد افتاد، هرچند چالش‌هایی از جمله تامین نقدینگی، افزایش هزینه تمام‌شده، رشد قیمت و کاهش فروش و… وجود دارد، اما واقعیت آن است که باید از این شرایط عبور کنیم. به هر حال قطع یارانه دولتی در نهاده‌ها باید انجام می‌شد؛ هرچند این تصمیم به خوبی مدیریت نشده، اما در دراز‌مدت این تصمیمات به نفع آبزیان خواهد بود. البته در کوتاه‌مدت کیفیت خوراک به دلیل مشکلات فعلی کاهش یافته و نبود نقدینگی باعث این موضوع شده که راندمان تولید کشاورزان کاهش یابد، اما در مجموع اعتقاد داریم در آینده این مشکلات برطرف خواهد شد.
خدایی معتقد است دخالت‌های دولت در سیاستگذاری‌ها به هر حال مانع مهمی برای رسیدن به شرایط باثبات است. با آنکه اکنون چندان واردات ماهی نداریم (جز برخی ماهی‌های خاص که قشر خاصی خریداری می‌کنند)، بنابراین تولیدکنندگان ما با چالش رقابت با رقبای خارجی روبه‌رو نیستند، اما سیاست‌هایی که بعضا دولت در حوزه کالاهای جایگزین در پیش می‌گیرد، نوعی رقابت را برای صنعت آبزیان ایجاد می‌کند، به عنوان مثال دولت قصد دارد همزمان با افزایش قیمت مرغ، واردات این محصول را در دستور کار قرار دهد و این مساله می‌تواند به طور غیرمستقیم روی بازار محصولات آبزی نیز اثرگذار باشد.
وی با بیان اینکه قدرت خرید در جامعه پایین است و نوسانات قیمت این محصولات که تحت‌تاثیر سیاست‌های کلان دولت و استراتژی‌های دولتی است باعث شده تا در بخش‌های مختلف از جمله صنعت آبزی، شاهد اتفاقات منفی باشیم گفت: خوشبختانه در حوزه میگو جایگاه بسیار خوبی کسب کرده ایم، اما متاسفانه قادر نیستیم حجم مناسبی از محصول را برای مصرف‌کنندگان داخلی تولید کنیم؛ بنابراین در حوزه میگو یا باید دولت سوبسید بدهد یا قیمت‌ها کاهش یابد که با قدرت خرید خانوار ایرانی متناسب‌سازی شود، در حالی که این محصول در بازارهای صادراتی با قیمت‌های بالاتر به فروش می‌رسد.
وی در توضیح اثرات تصمیمات دولتی روی نتایج فعالیت صنعت آبزیان با بیان این نکته که از گذشته تاکنون صنعت آبزی‌پروری و مجموع صنعت شیلات کشور توسط بخش خصوصی و بدون دخالت دولت فعالیت می‌کند و نه حمایتی و نه یارانه‌ای به آن تعلق نگرفته است افزود: از آنجا که این صنعت بر مبنای دانش بوده و اطلاعات عمومی، دانش آبزی‌پروری، دانش آب و خاک و مدیریت تغذیه در آن نقش بسیار مهمی دارد، بنابراین پرورش‌دهندگان این حوزه ناچارند خود را با نُرم جهانی تطبیق دهند و به همین دلیل از تصممیات دولتی تا حد زیادی رها بوده‌اند و همچنین از نظر مدیریتی توانسته‌اند جزو بهترین‌ها باشند. مجموع این موارد باعث شده تا امروز به عنوان مثال در حوزه میگو 5/ 4 تن در هر هکتار میگو تولید شود که این رقم متناسب با استانداردهای جهانی است.
به گفته خدایی امروز صنعت آبزیان کشور یک میلیون و 280هزار تن تولید دارد که یک‌درصد از کل تولید بخش کشاورزی را شامل می‌شود، اما این صنعت با صادرات 500 میلیون دلار در سال، 10درصد از کل صادرات بخش کشاورزی را در اختیار دارد. به گفته او در سال 1370 کل صادرات آبزیان ایران 90 میلیون دلار بود که 70 میلیون دلار آن را خاویار تشکیل داده بود. متاسفانه صید بی‌رویه ماهی‌های خاویاری باعث شد این موجود به دسته موجودات در حال انقراض وارد و صید آن ممنوع شود، بنابراین صادرات خاویار از 70 میلیون دلار به صفر رسید. اما اکنون در سایر بخش‌ها به‌جز خاویار میزان صادرات از 20 میلیون دلار در سال 70 به 480 میلیون دلار رسیده است. با این حال اقلیم ایران متفاوت از سایر کشورهاست و نمی‌توانیم برخی انواع آبزیان را تولید کنیم. محدودیت فناوری نیز باعث شده محصول با ارزش افزوده بیشتر نتوانیم صید کنیم. البته به‌رغم تجربه کم در این حوزه و مطرح نبودن ایران در دنیا به عنوان کشوری که دارای پتانسیل‌های مناسب برای حیات آبزیان است، با این حال امروز به عنوان مثال در حوزه قزل‌آلا جزو اولین کشورهای دنیا هستیم.
